عصر قاجار یکی از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین مقاطع تاریخی ایران محسوب می‌شود که با وجود فاصله زمانی اندک، تفاوت‌های بنیادینی با زندگی معاصر داشته است. در این دوره، جامعه ایران با چالش‌های عمیق سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روبرو بود که ریشه در ساختارهای قدرت و نظام اجتماعی آن زمان داشت.
ساختار اجتماعی و سیاسی عصر قاجار
در دوران قاجار، جامعه ایران بر اساس نظامی سلسله‌مراتبی اداره می‌شد که در رأس آن شاه قرار داشت. پادشاه قدرتی مطلق داشت و هیچ محدودیتی بر اراده‌اش وجود نداشت. در این نظام، مردم عادی تنها وظیفه اطاعت محض را داشتند و کوچکترین حق اعتراضی برای آنها متصور نبود. شاه به عنوان سایه خدا بر زمین شناخته می‌شد و فرمان او واجب‌الاطاعه محسوب می‌گردید.
در کنار قدرت سیاسی شاه، نهاد روحانیت نقش بسیار مهمی در کنترل افکار عمومی ایفا می‌کرد. روحانیون نفوذ شگرفی در میان مردم داشتند و می‌توانستند با یک فتوا، افکار عمومی را علیه حاکمان بسیج کنند.
اقتصاد و طبقات اجتماعی
اقتصاد ایران در این دوره عمدتاً متکی بر کشاورزی بود. حدود ۷۰ درصد جمعیت را کشاورزان تشکیل می‌دادند که در شرایط بسیار دشواری زندگی می‌کردند. مالکان و اربابان، بدون توجه به حقوق کشاورزان، مالیات‌های سنگینی را بر آنها تحمیل می‌کردند.
تجارت خارجی نیز تحت نفوذ کشورهای انگلستان و روسیه قرار داشت. این کشورها با گرفتن امتیازات متعدد، عملاً اقتصاد ایران را در اختیار خود درآورده بودند و محصولات خام ایرانی را با کمترین قیمت خریداری می‌کردند.
زندگی خانوادگی و ازدواج
نظام خانواده در عصر قاجار کاملاً پدرسالار و مذهب‌محور بود. ازدواج‌ها عمدتاً با نظر والدین و بدون در نظر گرفتن نظر دختران انجام می‌شد. در برخی موارد، دختران نوجوان مجبور به ازدواج با مردان مسن می‌شدند.
خانواده‌ها تلاش می‌کردند فرزندان خود را بر اساس موازین مذهبی تربیت کنند و آنها را از گناهان دینی دور نگه دارند. حفظ عفت و پاکدامنی از مهمترین اصول تربیتی محسوب می‌شد.
فرهنگ و تعصبات مذهبی
تعصبات مذهبی یکی از مهمترین مشخصه‌های جامعه قاجار بود. مردم به شدت تحت تأثیر باورهای دینی قرار داشتند و روحانیون نقش بسیار پررنگی در هدایت افکار عمومی ایفا می‌کردند. حتی معاملات و روابط اجتماعی نیز بر اساس احکام دینی تنظیم می‌شد.
این جامعه آنچنان مذهب‌زده بود که مردم حاضر بودند با کمترین امکانات زندگی کنند، اما از نظر دینی مورد تأیید روحانیون باشند. این نگرش باعث شد تا نوآوری و تحولات اجتماعی به کندی در جامعه ایران رخ دهد.
منابع:
- ایران در دوره سلطنت قاجار – علی اصغر شمیم
- تاریخ تمدن و فرهنگ ایران اسلامی (دوره قاجار) – احمد تاجبخش
- رقص گل و بلبل – نستا رمضانی
آدرس کانال یوتیوب دروازه تاریخ
