در دوران حکومت رضاشاه، اجرای قانون متحدالشکل شدن لباس و اجبار به استفاده از کلاه شاپو، موجی از نارضایتی را در میان مردم مذهبی ایران به وجود آورد. این نارضایتی در شهر مشهد، به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی کشور، به اوج خود رسید و به حادثه‌ای تاریخی معروف به واقعه مسجد گوهرشاد تبدیل شد.
اختلاف نظر مقامات محلی و آغاز اعتراضات
در آن زمان، مشهد بین دو قدرت اصلی تقسیم شده بود: فتح‌الله پاکروان، استاندار خراسان و نوه دختری امیرکبیر، و محمدولی اسدی، نائب‌التولیه آستان قدس رضوی. پاکروان معتقد بود که اجرای قانون کلاه شاپو مشکلی ایجاد نخواهد کرد و باید با قاطعیت اجرا شود، اما اسدی با توجه به بافت مذهبی شهر مشهد، نظری متفاوت داشت و خواستار اجرای تدریجی این قانون بود.
رضاشاه پس از دریافت نظرات کتبی هر دو مقام، جانب پاکروان را گرفت و دستور اجرای فوری قانون را صادر کرد. این تصمیم موجب شد تا ماموران شهربانی با خشونت با مخالفان برخورد کنند و جامعه روحانیت مشهد را به واکنش وادارند.
نقش شیخ بهلول و گسترش اعتراضات
محمدتقی بهلول گنابادی، روحانی 27 ساله‌ای که در شهر قائن به منبر می‌رفت، پس از شنیدن خبر دستگیری آیت‌الله حاج آقا حسین قمی در تهران، به مشهد آمد. حضور او در حرم امام رضا (ع) و تلاش ماموران برای دستگیری‌اش، موجب تجمع مردم در مسجد گوهرشاد شد.
بهلول با استفاده از موقعیت خود و حمایت مردمی، توانست از حجره محل بازداشتش آزاد شود و با سخنرانی‌های آتشین خود، مردم را علیه سیاست‌های حکومت بسیج کند. تجمعات مردمی در مسجد گوهرشاد روز به روز گسترده‌تر شد و نهایتاً به درگیری خونین با نیروهای دولتی انجامید.
سرکوب قیام و پیامدهای آن
در صبح یکشنبه، صدای شلیک توپ و مسلسل در صحن مسجد پیچید و درگیری خونینی میان معترضان و نیروهای نظامی رخ داد. آمار دقیقی از تعداد کشته‌شدگان در دست نیست، اما برخی منابع از صدها و برخی از هزاران نفر سخن می‌گویند.
پس از سرکوب قیام، رضاشاه دستور داد تا عاملان این حادثه شناسایی و مجازات شوند. محمدولی اسدی، نائب‌التولیه آستان قدس، در آذر 1314 تیرباران شد. محمدعلی فروغی، نخست‌وزیر وقت، به دلیل تلاش برای میانجی‌گری از کار برکنار شد و آیت‌الله قمی به عراق تبعید گردید.
سرنوشت رهبر قیام و تحولات بعدی
شیخ بهلول پس از فرار از مشهد، به افغانستان پناهنده شد و سی سال را در تبعید گذراند. او در این مدت در شهرهای مختلف افغانستان زندگی کرد و به فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی پرداخت. پس از آن به مصر و سپس به عراق رفت و نهایتاً در دوران محمدرضا شاه به ایران بازگشت و مورد عفو قرار گرفت.
سال‌ها بعد، فرزندان اسدی توانستند بی‌گناهی پدرشان را ثابت کنند و جسد او به مقبره اختصاصی در حرم امام رضا (ع) منتقل شد. شیخ بهلول نیز تا پیروزی انقلاب اسلامی به فعالیت‌های مذهبی خود ادامه داد و سرانجام در سال 1384 در سن 95 سالگی درگذشت.
- خاطرات سیاسی بهلول، با نگاهی به قیام مسجد گوهرشاد. محمد تقی بهلول. با کوشش احمد مقیمی
- قیام گوهرشاد، سینا واحد
- بهلول شگفتی زمانه، به کوشش کاظم مقدم
- بازیگران عصر پهلوی. جلد اول. محمود طلوعی
آدرس کانال یوتیوب دروازه تاریخ
