در تاریخ اسلام، پس از گسترش فتوحات و تشکیل امپراتوری بزرگ اسلامی، مسئله روابط میان اعراب و غیراعراب به یکی از چالش‌های اساسی تبدیل شد. در این میان، نهضت شعوبیه به عنوان واکنشی در برابر تبعیض‌های نژادی و فرهنگی اعراب شکل گرفت که تأثیر عمیقی بر تاریخ ایران و جهان اسلام گذاشت.
ریشه‌های شکل‌گیری نهضت شعوبیه
در دوران خلفای راشدین، اصل برابری میان مسلمانان تا حدود زیادی رعایت می‌شد. اما با روی کار آمدن امویان، تبعیض‌های نژادی و قومی شدت گرفت. خلفای بنی‌امیه با تقلید از شیوه حکومت‌داری ساسانیان و امپراتوری روم، به تجمل‌گرایی روی آوردند و فشار مالیاتی بر غیراعراب را افزایش دادند.
موالی (مسلمانان غیرعرب) در عصر اموی به شدت تحقیر می‌شدند و از مناصب مهم حکومتی محروم بودند. عرب‌های اموی معتقد بودند تنها کسانی که خون خالص عربی در رگ‌هایشان جاری است، شایسته حکومت و رهبری هستند و سایر اقوام برای خدمتگزاری آفریده شده‌اند.
مراحل تکامل نهضت شعوبیه
نهضت شعوبیه در سه مرحله اصلی تکامل یافت. در مرحله نخست، طرفداران این نهضت که به اهل تسویه معروف بودند، خواستار برابری میان عرب و عجم بودند و برای اثبات دیدگاه خود به آیات قرآن استناد می‌کردند. در مرحله دوم، با روی کار آمدن عباسیان و نفوذ وزیران ایرانی در دربار خلافت، شعوبیان به دشمنی آشکار با اعراب پرداختند.
مرحله سوم که اوج رادیکالیسم این نهضت بود، به مخالفت با هر آنچه منتسب به عرب بود، از جمله دین اسلام، انجامید. در این دوره، قیام‌های متعددی مانند جنبش بابک خرمدین، قیام مازیار در طبرستان و جنبش‌های دیگر با تأثیرپذیری از اندیشه‌های شعوبیه شکل گرفت.
تأثیر نهضت شعوبیه بر فرهنگ و ادب
نهضت شعوبیه در ابتدا به صورت یک جنبش ادبی ظهور کرد. شاعران و نویسندگان ایرانی مانند اسماعیل بن یسار نسائی، فردوسی و دقیقی، با سرودن اشعار و نگارش متونی در ستایش فرهنگ و تمدن ایران باستان، به مقابله با برتری‌جویی اعراب پرداختند.
این جریان فرهنگی به حدی گسترش یافت که حتی به جعل احادیث از سوی هر دو طرف انجامید. شعوبیان با استناد به حضور سلمان فارسی در کنار پیامبر اسلام (ص)، به دنبال اثبات جایگاه والای ایرانیان در اسلام بودند.
پیامدها و میراث نهضت شعوبیه
تأثیر نهضت شعوبیه تا قرن‌ها پس از فروپاشی خلافت عباسی ادامه یافت. این جنبش در شکل‌گیری حکومت‌های مستقل ایرانی مانند صفاریان، سامانیان، دیلمیان و زیاریان نقش مهمی ایفا کرد. با روی کار آمدن آل‌بویه و تسلط آنها بر بغداد، خلیفه عباسی عملاً تحت سیطره ایرانیان قرار گرفت.
البته این نهضت مخالفان سرسختی نیز داشت. برخی از اندیشمندان ایرانی مانند ابن قتیبه، با نگرش افراطی شعوبیان مخالف بودند و معتقد بودند هیچ ملتی بر دیگری برتری ندارد مگر به فضل و دانش. امروزه میراث نهضت شعوبیه را می‌توان در تلاش برای حفظ هویت ملی در عین پذیرش ارزش‌های اسلامی مشاهده کرد.
آدرس کانال یوتیوب دروازه تاریخ
