بررسی فعالیت‌های حسن پیرنیا در دوران گذار از مشروطه
ایران در دوره 63-4 سال زندگی حسن پیرنیا ، طی فاصله سال‌های 1250 تا 1314 خورشیدی، با تغییرات بزرگی در ساختار دولتی، نظام قضایی، نظام آموزشی، نظام اقتصادی و روابط بین المللی روبرو شد. این تغییرات، نتیجه تلاش‌های اصلاح طلبانه بعضی از دولتمردان از جمله همین پیرنیا به کمک و همراهی روشنفکران و مردم ایران بود که به دنبال مدرنیزاسیون و مشروطه خواهی بودند.
حسن پیرنیا در طول حیات خود شاهد سلطنت 5 پادشاه ایران از ناصرالدین شاه در کودکی تا تغییر حکومت از قاجار به پهلوی بود. برای درک بهتر فعالیت‌های پیرنیا، می‌توان آنها را به دوران قبل و بعد از پیروزی انقلاب مشروطه تقسیم کرد.
پیش از انقلاب مشروطه
تا پیش از نهضت مشروطه خواهی و انقلاب مشروطه، که در دهه 1280 خورشیدی اتفاق افتادند، نظام سیاسی ایران سلطنت مطلقه بود. روشنفکران ایرانی که اروپا را دیده بودند، به ایران بازگشتند و از مشاهدات خود در اروپا و نحوه مملکت داری آنجا سخن گفتند و نوشتند، که موجب علاقه مندی بیشتر مردم به آن نوع حکومت داری شد.
افرادی مانند میرزاملکم خان و فتحعلی آخوندزاده که در خارج از ایران زندگی کرده بودند، تلاش کردند تا تغییری در نگرش مردم و تحولی در حکومت داری ایران ایجاد کنند. آنها به دنبال برقراری قانون اساسی، آزادی و عدالت بودند و خواستار نظامی شدند که در آن حتی شاه نیز باید از قانون تبعیت می‌کرد و دیگر قدرت مطلق نبود.
پس از انقلاب مشروطه
بالاخره این تلاش‌ها و اعتراضات و مبارزات برای رسیدن به سلطنت مشروطه در سال 1285 به نتیجه رسید. در این سال، فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه امضا شد، اولین مجلس تشکیل شد و قانون اساسی ایران تدوین و به امضای مظفرالدین شاه رسید. هرچند در همین سال مظفرالدین شاه درگذشت و بعد مجلس توسط محمدعلی شاه به توپ بسته شد و دوباره جنگ و درگیری پیش آمد، اما دیگر مجلس و آثار این مشروطیت در نظام سیاسی ایران باقی ماند.
فعالیت‌های حسن پیرنیا
حسن پیرنیا از خانواده بزرگ و معروف نائینی بود که خاستگاهشان به دیوان‌سالاران قاجاری برمی‌گردد. پیرنیا لقب “مشیرالدوله” را دریافت کرد که معمولاً به افرادی داده می‌شود که با بقیه کشورها مرتبط بوده و در وزارت امور خارجه و مشاغل مشابه فعالیت می‌کنند.
پیرنیا قبل از مشروطه، اقدام مهمی که انجام داد، تأسیس مدرسه سیاسی برای تربیت افراد کار آزموده برای مناصب سیاسی بود. افرادی چون دهخدا، سیدباقر کاظمی، علی اکبر سیاسی و عبدالله مستوفی از اولین فارغ‌التحصیلان این مدرسه بودند که بعداً در مناصب دولتی مشغول به کار شدند.
پس از پیروزی مشروطه و تشکیل مجلس منتخبین، پیرنیا در لباس و جایگاه قانون‌گذار در کنار چهره‌های نام آشنایی چون مدرس، نقش مهمی در تدوین قوانین، به‌ویژه تشکیل عدلیه و تا حدودی سروسامان دادن به نظام قضایی ایران داشت. این فعالیت‌ها بعدها توسط علی‌اکبر داور در دوره پهلوی اول به ثمر رسید.
منابع:
- ماهنامه قلم یاران
- بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران ج.1
- باستانی پاریزی، محمد ابراهیم. تلاش آزادی: محیط سیاسی و زندگانی مشیرالدوله پیرنیا.
- جمالی، صفر. مصدق ، نهضت ملی و رویدادهای معاصر ایران ج. 6
- قاسمی پویا، اقبال. مدارس جدید در دوره قاجاریه: بانیان و پیشروان
- صفایی، ابراهیم. رهبران مشروطه
- منابع و اسناد شرکت نفت ایران
