در اوایل قرن بیستم، زمانی که کشورهای قدرتمند جهان به دنبال منابع انرژی جدید بودند، ایران به عنوان سرزمینی با پتانسیل‌های نفتی مورد توجه قرار گرفت. در این میان، قراردادی بین ایران و یک سرمایه‌گذار انگلیسی منعقد شد که سرنوشت نفت ایران را برای دهه‌های متمادی رقم زد.
چگونگی انعقاد قرارداد دارسی
ویلیام ناکس دارسی، سرمایه‌دار انگلیسی که از معادن طلای استرالیا ثروت هنگفتی به دست آورده بود، از طریق دوستش سر هنری دراموند ولف با آنتوان کتابچی خان، مدیر کل گمرک ایران آشنا شد. این آشنایی منجر به مذاکراتی شد که در نهایت به امضای قرارداد نفتی در 28 مه 1901 انجامید. طبق این قرارداد، دارسی حق انحصاری اکتشاف و استخراج نفت را به مدت 60 سال به دست آورد و متعهد شد 16 درصد از سود خالص را به دولت ایران پرداخت کند.
کتابچی خان برای جلوگیری از مخالفت روس‌ها، پنج ایالت شمالی را از حوزه امتیاز مستثنی کرد و با پرداخت رشوه به مقامات دولتی، موافقت آنها را جلب نمود. همچنین برای حفظ محرمانگی قرارداد، تمام جزئیات را از روس‌ها مخفی نگه داشت.
کشف نفت و تأسیس پالایشگاه آبادان
پس از چند سال تلاش ناموفق در منطقه قصر شیرین، سرانجام در 23 ژانویه 1908 عملیات حفاری در مسجد سلیمان آغاز شد. چهار ماه بعد، نفت با ارتفاعی بیش از هفده متر فوران کرد و اولین میدان نفتی خاورمیانه کشف شد. برای صادرات نفت، نیاز به احداث پالایشگاه بود و آبادان به عنوان بهترین موقعیت انتخاب شد.
شرکت با مذاکره با شیخ خزعل، حاکم منطقه، زمین مورد نیاز را تهیه کرد و خط لوله‌ای برای انتقال نفت از مسجد سلیمان به آبادان احداث نمود. در سال 1912، اولین محموله نفتی ایران به خارج صادر شد که نقطه عطفی در تاریخ صنعت نفت ایران محسوب می‌شود.
نقش نفت ایران در جنگ جهانی اول
با نزدیک شدن به جنگ جهانی اول، اهمیت نفت برای نیروهای نظامی افزایش یافت. وینستون چرچیل، وزیر نیروی دریایی بریتانیا، هیئتی را برای بررسی ذخایر نفتی ایران اعزام کرد و پس از دریافت گزارش مثبت، دولت بریتانیا اکثریت سهام شرکت را خریداری نمود.
این اقدام باعث تغییر ماهیت قرارداد شد، زیرا طرف حساب ایران دیگر یک شخص نبود، بلکه دولت قدرتمند بریتانیا بود. شیخ محمد خیابانی اولین کسی بود که به این معامله اعتراض کرد و آن را حیله‌گرانه خواند.
پیامدهای سیاسی قرارداد دارسی
قرارداد دارسی تأثیرات عمیقی بر روابط ایران با قدرت‌های خارجی گذاشت. روسیه به این قرارداد اعتراض کرد زیرا مسجد سلیمان خارج از حوزه نفوذ بریتانیا طبق قرارداد 1907 قرار داشت. برای حل این مشکل، بریتانیا در قرارداد 1915 (پیمان قسطنطنیه) امتیازاتی به روسیه داد.
با وقوع انقلاب 1917 روسیه و خروج نیروهای روسی از ایران، میدان برای بریتانیا خالی شد. در طول این سال‌ها، علیرغم تغییرات سیاسی در ایران از مظفرالدین شاه تا رضاشاه، بریتانیا همچنان از منافع نفتی خود در ایران بهره‌برداری می‌کرد و سود اندکی به ایران می‌رسید. برای اطلاعات کاملتر ویدئو رو تماشا کنید.
- خواب آشفته نفت از قرارداد دارسی تا سقوط رضا شاه – محمدعلی موحد
آدرس کانال یوتیوب دروازه تاریخ
