قرارداد آخال یکی از مهم‌ترین معاهدات تاریخ ایران است که در سال 1881 میلادی بین ایران و روسیه امضا شد. این قرارداد مرزهای شمال شرقی ایران را تعیین کرد و تأثیر عمیقی بر روابط ایران با همسایگان شمالی خود گذاشت. اما آیا واقعاً این قرارداد باعث جدایی ترکمنستان از ایران شد یا صرفاً مرزهای موجود را تثبیت کرد؟ در این مقاله به بررسی دقیق‌تر این موضوع می‌پردازیم.
زمینه‌های تاریخی قرارداد آخال
در اوایل قرن 19 میلادی، مناطق شمال شرقی ایران وضعیت پیچیده‌ای داشت. ترکمن‌ها که در این مناطق زندگی می‌کردند، بین حکومت‌های ایران و خانات خیوه تحت فشار بودند. هر دو طرف ادعای حاکمیت بر این مناطق را داشتند، اما هیچ‌کدام کنترل کاملی بر آن نداشتند.
با ورود روسیه به این معادله، اوضاع پیچیده‌تر شد. روس‌ها پس از شکست در جنگ کریمه در سال 1856، توجه خود را به آسیای مرکزی معطوف کردند. آن‌ها به تدریج پیشروی خود را در این منطقه آغاز کردند و در سال 1873 خانات خیوه را تسخیر کردند.
ایران که همواره ادعای مالکیت بر مناطقی مانند مرو و ترکمن صحرا را داشت، نتوانست از فرصت‌های پیش آمده برای تثبیت حاکمیت خود استفاده کند. شکست مفتضحانه ایران در جنگ مرو در سال 1859، آخرین تلاش جدی ایران برای کنترل این مناطق بود.
نقش روسیه در شکل‌گیری قرارداد آخال
روس‌ها با درایت و حساب شده عمل می‌کردند. آن‌ها ابتدا مناطق کوچک‌تر مانند قزل آروات را تصرف کردند تا هم به ایران نشان دهند که جدی هستند و هم قبایل ترکمن را بترسانند. سپس با لشکرکشی بزرگی به فرماندهی ژنرال اسکوبلف، به سمت مناطق اصلی حرکت کردند.
نکته جالب توجه این است که سفیر روسیه در ایران نقش مهمی در تدارکات این لشکرکشی داشت. او نه تنها زمینه را در ایران برای این عملیات آماده کرد، بلکه در تهیه خواروبار و وسایل حمل و نقل از ایران نیز تلاش زیادی کرد.
اوج این عملیات، حمله به گوک تپه بود که در آن هزاران ترکمن کشته شدند و آخرین سد دفاعی ترکمن‌ها در برابر روس‌ها فرو ریخت. پس از این پیروزی، تزار روسیه رسماً اعلام کرد که مناطق ترکمن‌نشین را به امپراتوری روسیه ملحق کرده است.
مفاد و پیامدهای قرارداد آخال
قرارداد آخال در سال 1881 میلادی بین ایران و روسیه امضا شد. براساس این پیمان، خان‌های ترکستان و ماورالنهر که در زمان صفویه تابع پادشاهی ایران بودند، برای همیشه از قلمرو ایران جدا شدند و سرحدات شمالی ایران تقریباً به حدود فعلی رسید.
این قرارداد پیامدهای مهمی داشت. ترکمن‌ها از هم جدا افتادند و برای رفت و آمد دچار مشکل شدند. روس‌ها در تنظیم قرارداد نکاتی را به طرف ایرانی تحمیل کردند که تا به امروز اثراتش باقی است. آن‌ها مرزها را طوری ترسیم کردند که کوه‌های بلند و سرچشمه رودخانه‌ها در خاک خودشان قرار گیرد.
علاوه بر این، ایران مجبور شد قول دهد که در مناطق مرزی روستای جدید نسازد و زمین‌های کشاورزی را گسترش ندهد. این امر عملاً جلوی توسعه آن مناطق را گرفت و حتی در مواردی باعث ایجاد مشکلاتی در فعالیت‌های کشاورزی ایرانیان شد.
تفاوت روایت‌ها درباره قرارداد آخال
جالب است که روایت‌های مختلفی درباره مناطقی که ایران در قرارداد آخال از دست داد، وجود دارد. در منابع فارسی، اغلب گفته می‌شود که ایران تقریباً تمام ترکمنستان را در این قرارداد از دست داده است. اما در منابع انگلیسی، تصویر متفاوتی ارائه می‌شود.
در برخی منابع انگلیسی، گفته شده که روسیه در سال 1873 مناطق ترکمنستان امروزی را از خانات خیوه گرفته، نه از ایران. همچنین در برخی نقشه‌ها، تنها مناطق مرزی و شهر مرو به عنوان مناطقی که از ایران جدا شده‌اند، نشان داده شده است.
این تفاوت در روایت‌ها نشان می‌دهد که درک دقیق از آنچه در قرارداد آخال رخ داد، نیازمند بررسی دقیق‌تر منابع تاریخی و مطالعه متن اصلی قرارداد است. با این حال، آنچه مسلم است این است که این قرارداد نقطه عطفی در تاریخ روابط ایران و روسیه و شکل‌گیری مرزهای شمال شرقی ایران بود.
منابع:
- عهدنامه آخال 1881 م ؛ زمینه‌ها و شرایط منجر به امضای قرارداد – محمد نایب پور
- روابط قاجارها و ترکمن‌ها از آغاز تا پایان دوره ناصری – عباس سرافرازی
- قاجاریه و خانات خیوه و بخارا – حسین زمانی
- سیری در تاریخ سیاسی اجتماعی ترکمن ها– امین الله گلی
آدرس کانال یوتیوب دروازه تاریخ
