سید حسن تقی‌ زاده ؛ همگرایی یا عهدشکنی؟

سید حسن تقی‌ زاده ، یکی از چهره‌های برجسته دوران مشروطه ایران، مسیری پرفراز و نشیب را از کودکی تا دوران تبعید طی کرد. او که در خانواده‌ای روحانی در تبریز به دنیا آمد، از همان کودکی علاقه خاصی به علم و دانش نشان داد و همین علاقه، مسیر زندگی‌اش را به کلی تغییر داد.

دوران تحصیل و آغاز فعالیت‌های روشنگری

تقی‌ زاده از پنج سالگی تحصیلات خود را در خانه آغاز کرد و علاوه بر زبان فارسی و عربی، به یادگیری علوم مختلف از جمله ریاضیات، فلسفه و طب پرداخت. او که به طبابت علاقه‌مند بود، با همکاری محمدعلی خان تربیت، داروخانه‌ای تأسیس کرد و از آلمان دارو وارد می‌کرد.

در همین دوران بود که با اندیشه‌های سیاسی اروپایی آشنا شد و برای گسترش افکار آزادی‌خواهانه، با کمک دوستانش از جمله محمدعلی خان تربیت و میرزا یوسف خان اعتصام الملک (پدر پروین اعتصامی)، مدرسه تربیت و یک کتابخانه در تبریز تأسیس کرد. آنها همچنین مجله‌ای به نام گنجینه فنون را هر 15 روز یکبار منتشر می‌کردند.

حضور در مجلس اول و رویارویی با محمدعلی شاه

تقی‌ زاده پس از فرار از تبریز به تهران آمد و به عنوان نماینده تبریز وارد مجلس شد. او با اینکه جوان‌ترین نماینده مجلس بود، به زودی با نطق‌های آتشین خود توجه همگان را جلب کرد و نفوذ قابل توجهی در مجلس به دست آورد.

محمدعلی شاه که از نفوذ تقی‌ زاده در مجلس آگاه بود، تلاش کرد با پیشنهاد ازدواج با یکی از شاهزاده خانم‌ها و اعطای املاک و مناصب، او را به سمت خود جلب کند. اما تقی‌ زاده این پیشنهاد را نپذیرفت و به مبارزات خود علیه استبداد ادامه داد.

پناهندگی به سفارت انگلیس و آغاز تبعید

با تشدید اختلافات بین مجلس و محمدعلی شاه، تقی‌ زاده که احساس خطر می‌کرد، به همراه هفتاد نفر از همراهانش به سفارت انگلیس پناهنده شد. این اقدام باعث شد عده‌ای او را به وابستگی به انگلیس متهم کنند، هرچند خود او هرگونه ارتباط قبلی با انگلیسی‌ها را تکذیب کرد.

در نهایت، با کمک سفارت انگلیس و به واسطه آشنایی با اردشیر جی (از کارمندان شناخته شده انگلیس در ایران)، تقی‌ زاده و پنج نفر دیگر از جمله دهخدا از ایران خارج شدند. او ابتدا به فرانسه و سپس به دعوت پروفسور ادوارد براون به انگلستان رفت.

سال‌های دور از وطن و مبارزه برای معاش

تقی‌ زاده در دوران تبعید 14 ساله خود، سختی‌های بسیاری را متحمل شد. او در استانبول از راه تدریس زبان فارسی به فرزندان پاشاها و ترجمه مقالات روزنامه‌ها روزگار می‌گذراند. در آمریکا نیز به حدی کارش سخت شد که حتی قصد داشت در ایستگاه راه‌آهن حمالی کند.

سرانجام در یک چاپخانه مشغول به کار حروف‌چینی شد و بعدها در یک شرکت دارویی استخدام شد و کار ترجمه تبلیغات و بروشورها را به عهده گرفت. این دوران سخت و طولانی تبعید، تجربیات ارزشمندی را برای او به همراه داشت که در آینده سیاسی‌اش تأثیرگذار بود.