داستان هرات : سرنوشت یک شهر تاریخی از صفویه تا محمد شاه

هرات، شهری که مقدسی جغرافی‌دان قرن چهارم هجری آن را “بوستان منطقه” می‌نامید، در طول تاریخ همواره یکی از مهمترین شهرهای ایران بوده است. این شهر با جمعیت انبوه و ساختمان‌های به هم پیوسته‌اش، مرکز تجارت و تولید انواع شیرینی‌ها و پارچه‌های گوناگون بود. اما سرنوشت این شهر تاریخی در دوره قاجار، داستانی پر فراز و نشیب را رقم زد.

پیشینه تاریخی هرات: از صفویه تا آغاز قاجار

در اوایل قرن شانزدهم میلادی، هرات در دست تیموریان قرار داشت و این شهر پایتخت و مرکز فرهنگی آنها محسوب می‌شد. با حمله شیبک خان ازبک و برکناری بدیع‌الزمان، پسر سلطان حسین بایقرا، دوره تیموریان در هرات به پایان رسید. شاه اسماعیل صفوی با شکست دادن شیبک خان، هرات را به قلمرو صفویان افزود.

در دوره صفویه، هرات و قندهار بخش جدایی‌ناپذیر قلمرو ایران بودند. این وضعیت تا زمان سلطنت شاه سلطان حسین ادامه داشت. با ضعف حکومت صفوی، ابتدا قندهار توسط میرویس خان هوتک شورش کرد و سپس هرات نیز از دست صفویان خارج شد.

هرات در دوره آقامحمدخان قاجار

آقامحمدخان قاجار پس از تثبیت قدرت خود و شکست زندیان، توجه خود را به سمت خراسان معطوف کرد. او در نامه‌ای به زمان‌شاه درانی، خواستار واگذاری بلخ شد و در نامه دیگری به خان ازبک، بر مالکیت ایران بر بلخ، مرو، سیستان، قندهار و کابل تأکید کرد.

در این دوره، شاهزاده محمود، حاکم هرات، در نامه‌ای به آقامحمدخان اظهار کرد که هرات همواره بخشی از ایران بوده و خود را یکی از حکام پادشاه ایران دانست. این موضع‌گیری بیشتر با هدف کسب حمایت دولت ایران برای رسیدن به تخت کابل صورت گرفت.

دوره فتحعلی‌شاه و مسئله هرات

فتحعلی‌شاه در طول 37 سال سلطنت خود با چالش‌های متعددی در مورد هرات روبرو شد. پس از شکست از روسیه و امضای معاهدات گلستان و ترکمنچای، توجه دربار قاجار به سمت شرق معطوف شد. در سال 1833، عباس میرزای ولیعهد مأمور سامان دادن به اوضاع خراسان شد.

کامران میرزا، حاکم هرات، از پرداخت خراج خودداری می‌کرد و این بهانه‌ای شد برای لشگرکشی عباس میرزا به هرات. اما مرگ ناگهانی عباس میرزا باعث شد تا لشگر ایران با کامران میرزا صلح کند و هرات دوباره تحت حمایت و کنترل قاجارها قرار گیرد.

نقش قدرت‌های استعماری در مسئله هرات

رقابت انگلستان و روسیه، که به “بازی بزرگ” معروف شد, نقش مهمی در سرنوشت هرات داشت. انگلستان که هند را در اختیار داشت، نگران نفوذ روسیه در ایران و نزدیک شدن آنها به مرزهای هند بود. از این رو، سیاست انگلیس مقابله با گسترش نفوذ ایران در مناطق شرقی بود.

روسیه برعکس، شاهان قاجار را به لشگرکشی به سمت شرق تشویق می‌کرد. این رقابت استعماری باعث شد تا هرات به نقطه کانونی رقابت‌های بین‌المللی تبدیل شود و سرنوشت این شهر تاریخی تحت تأثیر منافع قدرت‌های بزرگ قرار گیرد.