آندری ساخاروف، چهره‌ای متفاوت در تاریخ شوروی است. دانشمندی که مسیر زندگی‌اش از آزمایشگاه‌های محرمانه ساخت سلاح‌های هسته‌ای تا خط مقدم مبارزه برای حقوق بشر کشیده شد. او که روزی بزرگترین دستاورد علمی‌اش ساخت بمب هیدروژنی برای شوروی بود، در نهایت به نمادی برای آزادی و صلح تبدیل شد.
دوران کودکی و تحصیل ساخاروف
آندری ساخاروف در سال 1921، تنها چند سال پس از انقلاب اکتبر روسیه به دنیا آمد. پدرش استاد فیزیک بود و نقش مهمی در شکل‌گیری علاقه او به علم داشت. ساخاروف در خانواده‌ای رشد کرد که ترکیبی از علم و مذهب در آن جریان داشت؛ پدری دانشمند و مادری مذهبی که او را با خود به کلیسا می‌برد.
دوران نوجوانی ساخاروف با فضای خفقان‌آور استالینیسم همراه بود. بسیاری از اعضای خانواده‌اش از جمله عمو، دایی‌ها، خاله و دیگر بستگانش دستگیر و زندانی شدند. با این حال، این تجربیات تلخ در آن زمان تأثیری بر اعتقادات کمونیستی جوان او نداشت.
مسیر علمی و ساخت بمب هیدروژنی
پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه در سال 1941، ساخاروف در کارخانه فشنگ‌سازی مشغول به کار شد. شرایط سخت کاری در آنجا و مشاهده انتقادهای آشکار از استالین، تجربیات ارزشمندی برای او به همراه داشت. در سال 1945 به موسسه فیزیک نظری مسکو پیوست و همزمان با کار، تحصیلاتش را ادامه داد.
نقطه عطف زندگی علمی ساخاروف در سال 1948 رقم خورد، زمانی که به پروژه ساخت بمب اتمی شوروی پیوست. نظریه‌های او درباره شکافت هسته‌ای به شوروی کمک کرد تا در سال 1949 اولین آزمایش هسته‌ای خود را انجام دهد. موفقیت‌های پی در پی او در این زمینه، جوایز و افتخارات زیادی برایش به همراه آورد.
تغییر مسیر؛ از دانشمند هسته‌ای تا مدافع حقوق بشر
اواخر دهه 1950، نگرانی‌های ساخاروف درباره پیامدهای اخلاقی و سیاسی اختراعاتش آغاز شد. بحران موشکی کوبا در سال 1962 این نگرانی‌ها را تشدید کرد. تلاش‌های او برای محدود کردن آزمایش‌های هسته‌ای سرانجام به امضای قراردادی در سال 1963 منجر شد که آزمایش‌های اتمی در جو، زیر آب و فضا را ممنوع می‌کرد.
ساخاروف رفته رفته دامنه انتقادهایش را گسترش داد و به مسائلی همچون زندانیان سیاسی، مخالفت با اعاده حیثیت استالین و قوانین سختگیرانه علیه مخالفان پرداخت. انتشار مقاله معروف او در سال 1968 درباره “پیشرفت هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و آزادی تفکر” نقطه بی‌بازگشتی در زندگی‌اش بود.
تبعید و میراث ماندگار
در سال 1980، ساخاروف به دلیل اعتراض به حمله شوروی به افغانستان به گورکی تبعید شد. شش سال در انزوا و تحت نظارت شدید زندگی کرد، اما هرگز از مبارزه دست نکشید. سرانجام در سال 1986، گورباچف دستور لغو حکم تبعید او را صادر کرد.
ساخاروف در 14 دسامبر 1989 در سن 68 سالگی درگذشت، اما میراث او همچنان زنده است. جایزه ساخاروف برای آزادی اندیشه که توسط پارلمان اروپا تأسیس شده، همچنان به مدافعان حقوق بشر اهدا می‌شود و یادآور مردی است که علم را با اخلاق و شجاعت درآمیخت.
منابع:
- کتاب خاطرات آندری ساخاروف – ترجمه سهیلا ناصری
آدرس کانال یوتیوب دروازه تاریخ
