قزاق‌ها در تاریخ ایران: از بریگاد قزاق تا تشکیل ارتش نوین

در طول تاریخ معاصر ایران، واژه قزاق همواره با تحولات مهم نظامی و سیاسی گره خورده است. این نام که از یک سو به مردمان ساکن در قزاقستان امروزی اشاره دارد و از سوی دیگر با ارتش روسیه مرتبط است، داستان پیچیده‌ای است که آن را برای درک مهمی از تاریخ ایران می‌شناسند.

تفاوت قزاق‌های آسیای مرکزی و کازاک‌های روسیه

قزاق‌ها در اصل به قومی ترک‌تبار اشاره دارند که بیشتر در کشور قزاقستان سکونت دارند. این کشور همزمان با فروپاشی روسیه تزاری در پایان جنگ جهانی اول شکل گرفت، دورانی که مصادف با پایان حکومت قاجار در ایران بود. قزاق به معنای دیگر به معنای «همیشه سر و متحرک» است که به سبک زندگی کوچ‌نشینی این قوم اشاره دارد.

اما نکته جالب اینجاست که در زبان روسی، به قزاق‌های آسیای مرکزی «کازاخ» می‌گویند، در حالی که به ارتش اسلاو اسلاو تبار که در جنوب غرب روسیه و مردم زندگی می‌کردند، «کازاک» می‌گفتند. این کازاک‌ها در اسب‌سواری و مهارت‌های جنگی شهره بودند و از نظر ظاهری تفاوت زیادی با قزاق‌های آسیای مرکزی دارند.

تشکیل بریگاد قزاق در ایران

تاریخ‌نگاران تشکیل بریگاد قزاق را از دومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا می‌دانند. شاه قاجار در سفر خود به روسیه و منطقه قفقاز، تحت تأثیر ظاهر آراسته، لباس‌های متحدالشکل و نظم و ترتیب سپاهیان کازاک قرار گرفت و تصمیم گرفت نیروی مشابهی در ایران تشکیل دهد.

در سال 1879، تزار روسیه و ناصرالدین شاه قراردادی امضا کردند که بر اساس آن، فرماندهان و مربیان روسی به مدت سه سال برای آموزش و پرورش نیروی بریگاد قزاق به ایران اعزام شدند. اولین هیئت نظامی روس شامل سه افسر و پنج استوار بود که به ایران آمدند.

اهداف و ماهیت بریگاد قزاق

تشکیل بریگاد قزاق بیشتر از این که بر اساس نیازهای جامعه ایران باشد، در جهت اعمال سیاست‌های روسیه بود. روس‌ها این نیروها را به خود می‌دانند و با ارسال تجهیزات رایگان، آن را تقویت می‌کنند. هدف اصلی از تشکیل این نیرو، ایجاد یک گارد سلطنتی برای محافظت از شاه بود، نه تشکیل یک نیروی جنگی.

پیش از تشکیل بریگاد قزاق، تلاش‌هایی با کمک مستشاران انگلیسی، فرانسوی و اتریشی برای نوسازی قزاق انجام شد، اما هیچ‌کدام نتیجه مطلوب را نداشتند. مشکل اصلی این بود که پشت این نوسازی برنامه های راهبردی وجود نداشت.

سرانجام بریگاد قزاق

با زمان، بریگاد قزاق گسترش یافت و واحدهای دیگری مانند توپخانه به آن اضافه شد و به لشکر افزایش یافت. رضاخان که بعدها به سلطنت رسید، فرماندهی این لشکر را بر عهده گرفت. یکی از مشهورترین فرماندهان این نیرو، کلنلا لیاخوف بود که در واقع به توپ بستن مجلس نقش داشت.

سرانجام در سال 1300 خورشیدی و پس از کودتای 1299، نیروهای قزاق با ژاندارمری ادغام شدند و قشون متحدالشکل یا همان ارتش ایران را تشکیل دادند. این اتفاق نقطه عطفی در تاریخ نظامی ایران می‌شود و آغازی برای تشکیل ارتش نوین ایران بود.