پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تاجیکستان تنها کشور آسیای مرکزی بود که درگیر جنگ داخلی شد. این کشور که فقیرترین منطقه شوروی محسوب می‌شد، پس از استقلال با رکود اقتصادی شدیدی مواجه شد. جنگ داخلی تاجیکستان از سال 1992 آغاز شد و سرانجام در سال 1997 با مذاکرات صلح به پایان رسید. این درگیری‌ها منجر به ویرانی اقتصاد، کشتار و آوارگی صدها هزار نفر از مردم و مهاجرت بسیاری به کشورهای دیگر شد. در این مطلب، به بررسی دقیق جنگ داخلی تاجیکستان، ریشه‌های آن و روند صلح می‌پردازیم.
جغرافیا و تاریخ تاجیکستان
تاجیکستان، کوچک‌ترین کشور آسیای میانه، با قرقیزستان، ازبکستان، افغانستان و چین هم‌مرز است. این کشور محصور در خشکی، با وسعتی حدود 143 هزار کیلومتر مربع، عمدتاً کوهستانی است و تنها در 6-7 درصد از خاک آن امکان کشاورزی وجود دارد. جمعیت تاجیکستان بین 8 تا 9 میلیون نفر است که عمدتاً از اقوام تاجیک، ازبک، روس و قرقیز تشکیل شده است.
تاریخ تاجیکستان ارتباط نزدیکی با تاریخ ازبکستان دارد. تاجیک‌ها قومی هستند که پیش از ورود ترک‌ها به این منطقه در بخش‌هایی از افغانستان، خراسان بزرگ و آسیای مرکزی سکونت داشتند. پس از ورود اسلام، تاجیک‌ها خود را وام‌دار سلسله سامانیان می‌دانند. در قرن‌های بعدی، حکومت‌های مختلفی از جمله غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، مغولان و تیموریان بر این منطقه حکمرانی کردند.
زمینههای شکل‌گیری جنگ داخلی
در اواسط دهه 1980، با روی کار آمدن میخائیل گورباچف و اجرای سیاست‌های اصلاحی در شوروی، فضای سیاسی تاجیکستان نیز دستخوش تغییر شد. روشنفکران و نویسندگان تاجیک در اواخر سال 1988 مسئله رسمیت بخشیدن به زبان فارسی را مطرح کردند که با استقبال عمومی مردم روبرو شد. این موفقیت، زمینه را برای ایجاد تشکل‌های سیاسی جدید فراهم کرد.
در سال‌های پایانی دهه 80 میلادی، احزاب و تشکل‌های سیاسی متعددی در تاجیکستان شکل گرفتند. این احزاب خواستار تغییرات و اصلاحاتی مانند ایجاد فضای باز سیاسی، آزادی بیان، آزادی مطبوعات و آزادی اجتماعات بودند. اما دولت و اعضای حزب کمونیست همچنان مخالف سرسخت این تغییرات بودند.
آغاز و تشدید جنگ داخلی
اولین شکاف سیاسی-اجتماعی جدی در تاجیکستان در فوریه 1990 رخ داد، زمانی که تظاهراتی در مقابل ساختمان حزب کمونیست به خشونت کشیده شد. پس از استقلال تاجیکستان در سپتامبر 1991، تنش‌ها میان نیروهای طرفدار دولت و مخالفان افزایش یافت.
در نوامبر 1991، انتخابات ریاست جمهوری برگزار شد و رحمان نبی‌اف، نامزد کمونیست‌ها، به پیروزی رسید. اما مخالفان، دولت را به تقلب در انتخابات متهم کردند. تحت فشار مخالفان، دولت مصالحه ملی تشکیل شد، اما این اقدام نیز نتوانست از بروز درگیری‌های مسلحانه جلوگیری کند.
جنگ داخلی به سرعت گسترش یافت و مناطق جنوبی کشور، به ویژه کولاب و قرغان‌تپه، به کانون اصلی درگیری‌ها تبدیل شدند. طی پنج سال جنگ، بیش از 200 هزار نفر کشته و نزدیک به یک میلیون نفر آواره شدند. اقتصاد کشور به شدت آسیب دید و زیرساخت‌های حیاتی تخریب شدند.
مذاکرات صلح و پایان جنگ
با توجه به عدم پیروزی قاطع هیچ یک از طرفین درگیری، مذاکرات صلح از اواسط دهه 1990 آغاز شد. این مذاکرات با میانجی‌گری کشورهای همسایه، از جمله ایران و افغانستان، و همچنین سازمان ملل متحد انجام شد. امام علی رحمان، که در سال 1994 به ریاست جمهوری تاجیکستان رسیده بود، نقش مهمی در این مذاکرات ایفا کرد.
سرانجام، در 25 ژوئن 1997، پیمان صلح تاجیکستان در مسکو به امضای رهبران مخالفان و رئیس جمهور تاجیکستان رسید. این توافق به پنج سال جنگ داخلی خونین پایان داد و زمینه را برای آشتی ملی و بازسازی کشور فراهم کرد. با این حال، چالش‌های زیادی برای بازسازی اقتصادی و اجتماعی تاجیکستان باقی ماند که تا امروز نیز ادامه دارد.
منابع:
- پایاننامه جنگ داخلی تاجیکستان (1997-1992)- سیامند خلیلی 1387
- مقاله زمینههای پیدایش جنگهای داخلی در تاجیکستان پس از استقلال و نقش جمهوری اسلامی ایران در برقراری صلح و ثبات در آن کشور- فرشته سادات اتفاق فر
آدرس کانال یوتیوب دروازه تاریخ
